ศิลปะ เป็นคำที่มีความหมายทั้งกว้างและจำเพาะเจาะจง ทั้งนี้ย่อมแล้วแต่ ทัศนะของนัก ปราชญ์แต่ละคน รวมทั้งความเชื่อแนวคิด ในแต่ละยุค แต่ละสมัย มีความแตกต่างกัน หรือแล้วแต่ว่า จะนำศิลปะไปใช้ ในแวดวงที่กว้างขวาง หรือจำกัดอย่างไร แต่จากทัศนะของนักปราชญ์ ทั้งหลายจะ เห็นว่าศิลปะมีคุณลักษณะ ที่เป็นตัวร่วม สำคัญที่สุด ประการหนึ่ง คือ การแสดงออก ไม่ว่าจะเป็น อารมณ์ ความรู้สึก ความคิด ประสบการณ์ ความงามการเห็นแจ้ง สัญลักษณ์ ความเป็นเรื่องราวหรือ เหตุการณ์ ก็ล้วนแต่เป็น การแสดงออกโดยมนุษย์เป็นผู้เลือกสรร หรือสร้างสรรค์ ขึ้นทั้งสิ้น ดังนั้น จึงพอจะให้ความหมายของศิลปะในแนวกว้าง ๆ ได้ดังนี้
ศิลปะ คือ สิ่งที่มนุษย์สร้างขึ้นเพื่อแสดงออกซึ่งอารมณ์ ความรู้สึก ปัญญา ความคิดและหรือ ความงามทั้งนี้จะกล่าว โดยรวมก็คือ ศิลปะ จะประกอบไปด้วยส่วนประกอบ 3 ประการ คือ
1. มีความงาม
2. มีจุดมุ่งหมายที่แน่นอน
3. มีความคิดสร้างสรรค์
เหตุที่จำกัดวงอยู่เฉพาะผลิตผลของมนุษย์ อาจเป็นเพราะว่า ในบรรดา สัตว์โลกด้วยกัน มนุษย์เป็นสัตว์ประเภทเดียวที่สามารถ สร้างสื่อ ในการ ทำความเข้าใจร่วมกัน ดีที่สุด และการดำเนิน ชีวิตก็มีการพัฒนา ไปเป็นระบบ สิ่งเหล่านี้ นับเป็นสาเหตุหนึ่งที่มนุษย์ ยกย่องความเป็นสัตว์โลกของตน ว่าเป็นประเภทที่เหนือกว่า สัตว์โลกประเภทใด
ดังนั้น รูปร่างลักษณะหรือ ผลงาน สร้างสรรค์ จากสิ่งต่าง ๆ ที่มิใช่ผลงานของมนุษย์ รวมทั้งปรากฏการณ์ธรรมชาติ ที่มี ความ สลับซับซ้อน มีความสวยงาม มีรูปทรงแปลกตา แม้ มนุษย์ จะมีความชื่นชม แต่ก็ไม่ ยอมรับว่าเป็นผลงานศิลปะ แต่หากมนุษย์ ใช้แรงบันดาลใจจากสิ่งเหล่านั้นมาสร้างสรรค์ขึ้นใหม่ถือว่าเป็น “ศิลปะ”
ศิลปะพัฒนาสุขภาพจิต
ศิลปะไม่ใช่แค่เพียงศาสตร์แขนงหนึ่งที่ว่าด้วยเรื่องของความงดงาม ความคิดสร้างสรรค์ และการปลดปล่อยจิตวิญญาณเท่านั้น แต่ศิลปะยังช่วยให้ผู้ทำหรือผู้ดูเกิดความรู้สึกอิ่มเอมและเบิกบานใจได้ด้วย และเพราะความเบิกบานใจที่ได้จากศิลปะนี่เองที่ทำให้ศิลปะกลายมาเป็นศาสตร์หนึ่งที่ช่วยในการบำบัด รักษาโรคได้ โดยเฉพาะการบำบัดสุขภาพจิต ในแวดวงวิชาการเรียกศาสตร์ทางด้านนี้ว่าศิลปะบำบัด หรือ Art Therapy โดยใจความสำคัญของเรื่องนี้คือ การนำเอาศิลปะมาใช้เพื่อแสดงออกถึงอารมณ์ความรู้สึกที่มีทั้งแง่บวกและแง่ลบ ถ้าเป็นแง่บวกก็ดีไป แต่สำหรับแง่ลบอาจจะแสดงอารมร์ที่ส่งผลร้ายต่อตัวเองและคนรอบข้างได้ เช่นการแสดงอารมณ์รุนแรง ก้าวร้าว ซึ่งในจังหวะนี้เองที่ศิลปะบำบัดจะเข้ามาเป็นเครื่องมือช่วยระบายอารมร์แง่ลบออกมาโดยไม่เดือดร้อนผู้อื่น
ในปัจจุบันพ่อแม่จำนวนไม่น้อยสนใจเรื่องศิลปะบำบัดมากขึ้น เพราะเจอปัญหาลูกไม่น่ารัก ซึ่งศิลปะจะเข้าไปช่วยกล่อมเกลาจิตใจ สร้างสมาธิ และพัฒนาอารมณ์และนิสียของเด็กที่มีพฤติกรรมแง่ลบในรูปแบบต่างๆ ได้มาก
ศิลปะบำบัด พัฒนาสุขภาพจิต สร้างเสริมความคิด โดยกระบวนการทางศิลปะบำบัดนั้นจะช่วยดูแลสภาพจิตใจของคนเราได้อย่างไรบ้าง?
1. เกิดความคิดสร้างสรรค์ ความคิดสร้างสรรค์ หมายถึง ลักษณะของความคิดที่มีหลายมิติ สามารถคิดได้กว้างไกล ไร้กรอบและขอบเขต ประกอบด้วย ความคิดริเริ่ม ช่วยให้มีความคิดแปลกใหม่เกิดการนำความรู้เดิมมาดัดแปลงให้เกิดเป็นสิ่งใหม่ ความคล่องแคล่ว ช่วยให้เกิดความคิดที่รวดเร็ว ไม่ซ้ำในเรื่องเดียวกัน ไม่หมกมุ่น นำมาซึ่งการพูดและการกระทำที่คล่องแคล่ว ความยืดหยุ่น ช่วยให้เกิดความคิดที่หลากหลายมุมมอง ไม่ยึดติด ไม่ซ้ำรูปแบบกรอบความคิดแบบเดิมๆ ความละเอียดลออ ช่วยให้มีความพิถีพิถันในการทำสิ่งต่าง ๆ ช่างสังเกตในสิ่งที่คนอื่นมองข้าม
2. ช่วยแก้ปัญหาทางอารมณ์และจิตใจ ศิลปะจะทำให้ผู้ที่มีปัญหาทางอารมณ์และจิตใจได้ระบายความคับข้องใจหรือความรู้สึกที่ซุกซ่อนอยู่ในใจผ่านงานด้านศิลปะอันหลากหลาย จึงช่วยให้จิตใจผ่อนคลาย ลดความขุ่นมัวในใจ เข้าใจและรับรู้อารมณ์ต่าง ๆ ของตนเองได้ดีขึ้น สามารถยับยั้งและควบคุมอารมณ์ได้ดีขึ้นด้วย
3. เสริมสร้างทักษะสังคม โดยการทำกิจกรรมศิลปะร่วมกันเป็นกลุ่ม ทำให้รู้จักการรอคอย ผลัดกันทำและได้ช่วยเหลือซึ่งกันและกัน นอกจากนี้ยังได้เรียนรู้ที่จะแสดงอารมณ์ ความรู้สึก ความคิด ความต้องการของตนเอง และสามารถเข้าใจความรู้สึกของผู้อื่นผ่านงานศิลปะ
4. ทำให้กล้ามเนื้อมีการพัฒนาและการเคลื่อนไหวที่ดี ศิลปะตอบสนองการเคลื่อนไหวของร่างกายอย่างมีอิสระและเป็นธรรมชาติ ซึ่งจะทำให้เกิดการเรียนรู้และการพัฒนาของกล้ามเนื้อ โดยสามารถควบคุมการเคลื่อนไหวอย่างเป็นขั้นเป็นตอน และบรรลุเป้าหมายที่วางไว้
การประยุกต์ใช้ศิลปะบำบัดในชีวิต
ทั้งนี้จากข้อมูลของศิลปะบำบัดในประเทศไทยพบว่า ส่วนใหญ่มักถูกมองเป็นเครื่องมือที่ใช้สำหรับผู้ที่มีปัญหาทางด้านจิตใจ โดยเฉพาะกับเด็กพิเศษหรือเด็กที่เป็นออทิสติก สมาธิสั้น แถมยังถูกนำมาใช้ประโยชน์น้อยมาก ทั้ง ๆ ที่เป็นเรื่องที่น่าสนใจอย่างยิ่ง ซึ่งต่างกับในต่างประเทศที่ได้มีการนำศิลปะบำบัดมาใช้อย่างแพร่หลาย แม้กระทั่งกับบุคคลทั่วไป เพราะเขาถือว่าศิลปะบำบัดเป็นการระบายออกทางอารมณ์ที่ดีทางหนึ่ง และตามความเป็นจริงแล้วศิลปะบำบัดไม่ได้เป็นเครื่องมือเพื่อใช้รักษาผู้ป่วยเท่านั้น แต่กับคนปกติเองไม่ว่าจะเป็นวัยใดหรือเพศใดก็สามารถนำศิลปะบำบัดมาใช้ประโยชน์ได้กับชีวิตและจิตใจเช่นเดียวกัน
“Art Therapy” อีกนัยหนึ่งคือศิลปะบำบัดนั้นเป็นการนำศิลปะมาใช้เพื่อแสดงอารมณ์ความรู้สึกทั้งในแง่บวกและแง่ลบก็ได้ โดยเฉพาะในยามที่มีการกระทำก้าวร้าวแบบสุด ๆ ในช่วงจังหวะนี้แหละที่กระบวนการทางศิลปะบำบัดจะเข้ามาช่วยทำให้บุคคลนั้นได้ระบายอารมณ์ร้าย ๆ แบบที่ไม่ต้องไปทำให้ใครเดือดร้อน
งานศิลปะจึงเป็นศาสตร์วิชาแขนงหนึ่งที่นับว่าให้ประโยชน์อย่างมากหากรู้จักนำมาใช้ให้ถูกต้อง วันว่างในครั้งหน้าลองพาตัวเองและคนในครอบครัวไปร่วมกันวาดภาพแต่งแต้มสีสันตามความชอบและความถนัดกันดูสิ แล้วคุณจะได้รู้ว่าคนรอบตัวหรือแม้แต่ตัวเราเองกำลังคิดอะไรอยู่